Er komen tribunalen

Volgens de AIVD (jaarverslag 2021) verlagen leiders die spreken over tribunalen de drempel voor het gebruik van geweld. Is dat zo? Op 25 mei 1993 stemden alle 15 leden van de Veiligheidsraad van de VN voor resolutie 827, wat leidde tot de instelling van het Joegoslavië-tribunaal. En op 8 november 1994 stemden 13 van de 15 leden voor resolutie 955, wat leidde tot de instelling van het Rwanda-tribunaal. Hebben deze leiders de drempel voor het gebruik van geweld verlaagd? En hoe zit het met het MH17-tribunaal, het Cambodja-tribunaal, het Oost-Timor-tribunaal, het Speciaal Tribunaal voor Libanon, en voor Sierra Leone, het Internationaal Zeerecht-tribunaal, het Tribunaal inzake vorderingen tussen Iran en de Verenigde Staten, of het Internationaal Militair Tribunaal (beter bekend als het Neurenberg Proces)? Zijn / waren dit allemaal aansporingen tot geweld? Of heeft Pepijn van Houwelingen (FvD) eigenhandig het woord ‘tribunaal’ voorzien van een andere betekenis?

Op 17 november 2021 zei dit kamerlid tegen Sjoerd Sjoerdsma (D66): “Er komen tribunalen!”, waarna hij terug naar zijn zetel liep. Sjoerdsma, noch voorzitter Bergkamp, vroeg Van Houwelingen wat hij daarmee bedoelde. Duidelijk was wel dat het betrekking had op het Covid-beleid, en dat hij van mening was dat er mensen ter verantwoording geroepen dienden te worden; maar verder…? Als het hem om waarheidsvinding te doen zou zijn, zou een parlementaire enquête volstaan. De Tweede Kamer heeft de parlementaire enquête naar het corona-beleid echter op de lange baan geschoven. Maar als Van Houwelingen zou willen dat politici ook strafrechtelijk vervolgd zouden moeten worden, dan is een parlementaire enquête geen optie; maar een tribunaal wel.

Een tribunaal is een rechtbank voor bijzondere rechtspleging, die ad hoc is ingesteld en een tijdelijk karakter heeft, en waaraan ook niet-juristen deelnemen. Maar door wie zou dat volgens FvD ingesteld moeten worden? Door het Internationaal Strafhof? Het Europees Hof voor de Rechten van de Mens? Het Nederlands parlement? Of een toekomstige regering ‘Baudet I’? We zullen het niet weten, want Van Houwelingen werd niet bevraagd. Helaas wordt in onze media-cratie, waar beeldvorming en de waan van de dag het altijd winnen van het inhoudelijke debat, de term tribunalen sinds de opmerking van Van Houwelingen steevast geassocieerd met extreem-rechts en lynch-partijen.

Maar het Court for Intergenerational Climate Crimes (CICC) kunnen we toch moeilijk zien als rechts? Dit klimaat-tribunaal, opgericht door kunstenaar Jonas Staal en advocaat Radha D’Souza, is alleen geen echt tribunaal, maar was een kunst-installatie in de Amsterdamse kunst-ruimte Framer Framed in 2021, voorafgaand aan de klimaat-conferentie in Glasgow. Maar tot dergelijke tribunalen, waar niet alleen bedrijven, maar ook verantwoordelijke CEO’s en politici verantwoording af moeten leggen, wordt wel degelijk opgeroepen, en is dus niet alleen een dreigement van rechts. Zo zag Francisco van Jole (eindredacteur van Joop) tijdens een actie van Extinction Rebellion tegen fossiele subsidies een demonstrant met een bord “er komen tribunalen”. Maar zijn die er niet al?

De Hoge Raad heeft al uitspraak gedaan in de Klimaat-zaak van Urgenda tegen de Nederlandse staat, en het hoger beroep in de rechtszaak van o.a. Milieudefensie tegen Shell dient in april 2024. Op 8 februari 2023 heeft de rechtbank staal-producent Tata Steel IJmuiden B.V. veroordeeld tot geld-boetes van in totaal €110.000, en omwonenden willen een massa-claim indienen voor (gezondheids)schade door uitstoot van kankerverwekkende stoffen. Op 27 september 2023 heeft de rechter geoordeeld dat Dupont/Chemours aansprakelijk is voor de vervuiling die zij heeft veroorzaakt, waarmee de weg open ligt voor een schadestellingsprocedure.

Rechtbanken in o.a. België, Colombia, Frankrijk, Duitsland, Ierland, Pakistan en Nepal hebben het voorbeeld van de Nederlandse rechtbanken gevolgd. En bij het Europees Hof voor de Rechten van de Mens zijn drie milieu-zaken aangespannen door eisers uit Frankrijk, Zwitserland en Portugal. Volgens de London School of Economics zijn er wereldwijd 68 zaken aangespannen waarin de toereikendheid van de klimaat-maatregelen van regeringen wordt betwist.

Deze rechtzaken zijn echter strikt genomen geen tribunalen. Immers: een tribunaal is een rechtbank voor bijzondere rechtspleging, die ad hoc is ingesteld en een tijdelijk karakter heeft, terwijl boven-genoemde klimaat- en milieuzaken dienen voor permanente rechtbanken. Nog een verschil: In een tribunaal gaat het niet alleen, of in eerste instantie, om veroordelingen, maar ook om waarheidsvinding: ‘wie wist wat, wanneer, en waarom is er desondanks zus & zo besloten?’ Een soort parlementaire enquête, maar dan wel met de bevoegdheid om mensen te veroordelen voor hun aandeel in de misdaad. Daarvoor moet er natuurlijk wel sprake zijn van het bewezen schenden van geldende wetten, en kan het geen politieke afrekening zijn.

“Er komen tribunalen” kan dan opgevat worden als een impliciete waarschuwing aan het adres van mensen die uit hoofde van hun functie doen wat ze denken te moeten doen, zich daarbij verschuilend achter de institutie waarvoor ze werken. De angst voor ‘de gele hesjes’ zit er sinds 2018 bij beleidsmakers goed in, en dat komt belanghebbenden bij de status quo goed uit. Deze wisselwerking tussen een opstandige bevolking die er niet in koopkracht op achteruit wil gaan, en private belangen die ook de status quo willen handhaven, leidt tot een bange politiek die hier haar oren naar laat hangen en geen stappen durft te zetten.

Ulrich Beck (Risikogesellschaft, 1986) noemde dit ‘georganiseerde onverantwoordelijkheid’. Deze onverantwoordelijkheid wordt versterkt doordat weliswaar bedrijven boetes krijgen en regeringen vallen, maar verantwoordelijke individuen vrijuit gaan en hun carières in een ander functie gemakkelijk voort kunnen zetten. Een fraude-onderzoek of parlementaire enquête biedt hiervoor geen oplossing, en ook een rechtzaak tegen ‘rechtspersonen’ zoals ‘Shell’ of ‘de Nederlandse Staat’ treft zelden de personen die de beslissingen namen.

Maar wellicht komen er nog klimaat-tribunalen, waar o.a. klimaat-ontkenners als Van Houwelingen dan verantwoording moeten komen afleggen. En nee, daarmee wordt de drempel voor het gebruik van geweld (als we milieu-vervuiling en klimaat-verandering ook zien als een vorm van geweld) niet verlaagd, maar verhoogd. Want een boete opgelegd aan een bedrijf wordt niet betaald door de CEO of de aandelhouders, en het aftreden van een regering heeft zelden grote gevolgen voor de carières van politici en ambtenaren. Als echter duidelijk wordt dat individuen zelf ter verantwoording kunnen worden geroepen voor hun desastreuze besluiten, zullen ze wellicht betere keuzes maken in het afwegen van particuliere belangen en het algemeen belang. Een Covid-tribunaal echter, waar politici, die hebben getracht te handelen in het algemeen belang, strafrechtelijk worden vervolgd, lijkt voorlopig, gezien het aantal zetels van FvD, niet erg waarschijnlijk.